Nhà văn Nguyên Hồng có tâm sự với anh em làm thơ trẻ: - Mỗi người làm thơ phải luyện cho mình một ngón độc - "độc nhất vô nhị". Trình Giảo Kim ngón độc là búa. Lý Nguyên Bá có cặp chùy đồng... Ra trận, đối phương nghe thấy khiếp vía, vào trận chỉ có bỏ mạng. Chữ thì phải có hồ chữ, phần máu thịt nhất của nhà thơ hiện lên trang giấy. Chữ nghĩa run rẩy, phập phồng tươi mới như sự sống, nếu không chỉ là các chữ vô hồn, thứ chữ ép thì chẳng làm rung động được ai. Chỉ có điều khác là luyện võ thì dùng để đánh người (hay tự vệ), còn luyện thơ là thứ nghệ thuật "đánh" vào lòng người, nhưng trong ý hướng nâng đỡ.

Nhà văn Nguyên Hồng đang ngồi dự họp ở Ty Văn hóa Vinh Phú thì có người đến đưa cho ông một mảnh giấy. Ông giở ra đọc. Thì ra, anh cán bộ văn hóa nọ biết nhà văn đang viết bộ tiểu thuyết Núi rừng Yên Thế liền ra một vế đối:

- Buổi sáng lên núi Sáng, trông hoa vàng lại nhớ Hoàng Hoa

Vế đối này khá hóc hiểm, vừa gợi thời gian và không gian Buổi sáng - núi Sáng vừa gợi tên hoa, tên người hoa vàng - Hoàng Hoa, lại mở ra địa danh Hoàng Hoa Thám và nghĩa quân Yên Thế hoạt động ở vùng núi Sáng (Vĩnh Phú) trong nỗi hoài vọng mênh mang. Người ra vế đối đã khó, nhưng đối lại càng khó hơn. Xong buổi họp, Nguyên Hồng đến xin khất một dịp khác đối lại.

Sau đó, tình cờ một buổi chiều muộn, ông đạp xe qua Phồn Xương, bốn phía sương giăng mông lung. Tâm trí ông rưng rưng trước cảnh sắc núi rừng. Vế đối nảy ra trong óc. Nhà văn Nguyên Hồng vội về viết thư ngay cho anh cán bộ văn hóa nọ trong đó có vế đối:

- Đêm xương đến Phồn Xương, ngẫm sự thế càng yêu Yên Thế.

Vế đối này rất chỉnh về đối ý, khá chỉnh về đối lời nhưng quan trọng hơn là đã ký thác được nỗi niềm tâm sự của ông đối với con người và mảnh đất Yên Thế.

Ở cơ quan Hội Văn nghệ Hà Bắc vào một buổi sáng, nhà văn Nguyên Hồng xuềnh xoàng trong bộ quần áo nâu bạc đến nhận bản đánh máy cuốn Thù nhà nợ nước trong bộ ba tiểu thuyết Núi rừng Yên Thế của ông viết về Hoàng Hoa Thám và nghĩa quân Yên Thế. Nhà văn Nguyên Hồng đọc xong chương đầu, sau một lúc im lặng, ngẩng lên, dáng vẻ bần thần, ông nheo mắt nói với cậu đánh máy: "Các ông làm ăn thế này thì gay quá! Mới có một chương thôi mà quá nhiều lỗi. Nhưng tôi thông cảm vì trong này có nhiều từ địa phương". Ông lật gấp các trang bản thảo: "Thôi thế này nhá: Hội in thế nào cũng được, kể cả trên giấy đen như giấy cuốn thuốc lào cũng được. Nhưng bản đánh máy, mình phải tự tay sửa lỗi. Và bao giờ có bản mo-rát chuyển cho mình đọc lại. Các ông nên tôn trọng bạn đọc. Nghề này mà để người ta nghĩ mình làm ăn ẩu thì thật chẳng ra sao".

Và trong gần một tháng, nhà văn Nguyên Hồng "xoay trần" ra đọc bản đánh máy ở cơ quan Hội Văn nghệ Hà Bắc vào những ngày nóng nhất trong năm. Sau khi sách in ra, ông ngồi một mình trong phòng nâng niu, ngắm nghía cuốn sách trong tay với vẻ hài lòng, ông thưởng rượu cho họa sĩ trình bày bìa, ma-két và người sửa bản in. Chén rượu đầy nhất, ông trao cho cậu đánh máy: "Mọi sự cháu bỏ quá cho bác. Tính bác nó vốn vậy rồi mà!".

Nhà văn Nguyên Hồng rất ghét những kẻ cơ hội, bợ đỡ và vụ lợi, những kẻ không sống bằng lao động của chính mình. Ông thường nói với anh em viết trẻ chúng tôi: "Trên đời có hai loại lao động: lao động trí óc và lao động chân tay. Các loại lao động trên là đương nhiên rồi. Không hiểu sao bây giờ lại sinh ra loại người sống bằng "lao động"... lưỡi. Tạo hóa kể cũng lạ thật, cái thứ người này ở đâu cũng có, chẳng có tài cán gì cả, mà ký sinh đủ kiểu len lách, bợ đỡ, nịnh hót, chẳng phải hao tổn máu tim và đổ mồ hôi sôi nước mắt, uốn lưỡi cho dẻo là... là... ". Nguyên Hồng nheo mắt cười cười, cặp mắt sắc nhọn ánh lên tinh nhanh "... là lên như diều. Mà lại sống đàng hoàng hơn những người khác nữa mới lạ chứ!". Ông lắc đầu. "Đến nước ấy thì khó quá, gay quá, cực nhục quá. Thật chẳng còn ra làm sao nữa!".

Nguyên Hồng bỏ ra đứng ngoài cửa hồi lâu. Mãi sau mới thấy ông vào lại nhà, vẻ mặt nom cứ đăm chiêu thế nào ấy.

Nhà giáo ưu tú Khuất Chi Mai (nguyên là hiệu trưởng trường PTCS xã Quang Tiến - huyện Tân Yên - Hà Bắc) nay là trường THCS Nguyên Hồng, cho tôi biết: "Hồi sinh thời, nhà văn Nguyên Hồng có đưa cho thầy số tiền nhuận bút cuốn sách vừa in xong tặng nhà trường mà thầy cứ băn khoăn mãi. Hai người vốn là hàng xóm nên chẳng còn lạ gì gia cảnh của nhau. Nhà văn có ấm trà ngon cũng bảo con mời thầy sang chơi. Khi đi xa về, có chuyện gì nhà văn cũng kể với thầy. Tuy chênh lệch về tuổi đời nhưng Nguyên Hồng coi thầy như bạn tâm giao. Thời gian này, nhà văn rất eo hẹp về kinh tế gia đình - thầy Mai bảo thế - nhà neo bấn, các con đi học xa. Chẳng hiểu nhuận bút cuốn Sóng gầm được bao nhiêu, mà sử dụng số tiền vào nhà trường sao cho có ý nghĩa. Thật khó quá!". Nghĩ đi nghĩ lại, thầy Mai cất công đạp xe xuống tận xí nghiệp ngói Bến Tuần đặt vấp để mua ngói cho nhà trường. Nghe thầy Mai trình bày và khi biết số tiền thầy Mai mang theo là nhuận bút của nhà văn Nguyên Hồng, các đồng chí trong Ban giám đốc xí nghiệp đá ưu tiên cho nhà trường mua ngói loại 1, giá cung cấp. Hai phòng học đầu của trường PTCS xã Quang Tiến được lợp ngói. Cảm kích trước tấm lòng của nhà văn Nguyên Hồng, cán bộ và nhân dân xã Quang Tiến đã ngói hóa toàn bộ các lớp học của nhà trường chỉ sau một thời gian ngắn.

Nam Bộ là nỗi day dứt trong tâm khảm nhà văn Nguyên Hồng, chả thế ông đã từng viết bài thơ Cửu Long giang ta ơi với bao nhiêu hoài vọng nung nấu. Sau năm 1975, bạn bè thường nhắc ông nên đi Nam Bộ khi nước nhà đã thông nhất. Nguyên Hồng cứ cười khà khà: "- Ừ, cũng phải đi một chuyến chứ. Nhưng bận quá, tiểu thuyết về quan Đề Thám và nghĩa quân Yên Thế chưa "tha" mình, khổ thế; xong bộ ba này thì quyết đi thôi, không thể nấn ná mãi được!". Và ông ở liền trên ấp Cầu Đen, tắm mình trong không khí sử thi không dứt ra được, có khi cả tháng cũng không về cơ quan Hội Nhà văn Việt Nam ở Hà Nội. Và Nguyên Hồng đã vĩnh viễn nằm lại trên mảnh đất ngổn ngang những dự định chưa thành, tận dâng tận hiến cho sứ mệnh nghệ thuật - đó là lẽ sống suốt đời ông.

Có lẽ lúc sinh thời, Nguyên Hồng cũng không ngờ rằng: Một đường phố ở Sài Gòn (nay là thành phố Hồ Chí Minh) được mang tên ông như ghi nhận một đời sáng tạo của nhà văn, mặc dù ông lại chưa một lần đặt chân đến mảnh đất ông từng yêu mến và khát khao đến đó.